Τα τελευταία χρόνια στον χώρο της Κλινικής Ογκολογίας πέρα από την εκτίμηση του θεραπευτικού αποτελέσματος, των αντικαρκινικών θεραπειών, της ανταπόκρισης της νόσου και της συνολικής επιβίωσης των ασθενών, αυξάνεται το ενδιαφέρον για την ποιότητα ζωής ασθενών και αποθεραπευμένων.

Η σεξουαλική λειτουργικότητα, έχει διαστάσεις βιολογικές, διαπροσωπικές και ψυχολογικές. Συχνά υποεκτιμάται από τους θεράποντες ιατρούς, με αποτέλεσμα οι ασθενείς να μην ενημερώνονται επαρκώς: υπογοναδισμός και σεξουαλική δυσλειτουργία εντάσσονται στις συνήθεις παρενέργειες.

Σε έρευνα της μη κερδοσκοπικής οργάνωσης LIVESTRONG, η πλειοψηφία των αποθεραπευμένων συμμετεχόντων (91 %) ανέφερε μειωμένη σεξουαλική δραστηριότητα, σεξουαλική δυσλειτουργία,  κούραση αλλά και μειωμένη συγκέντρωση. Οι  περισσότεροι μάλιστα, δήλωσαν ότι δεν έλαβαν καμία φροντίδα ή βοήθεια.

Η σεξουαλικότητα αποτελεί σημαντική παράμετρο ακόμη και για ασθενείς σε μονάδες Παρηγορητικής Φροντίδας. Σε σχετική έρευνα, 57% των γυναικών και 68% των ανδρών χαρακτήρισαν τη σεξουαλικότητα σαν πολύ σημαντικό παράγοντα ποιότητας ζωής  γιατί βοηθά να είναι συνδεδεμένοι ή να επανασυνδεθούν με το ταίρι τους. Η υποστήριξη αυτών των ασθενών, απαιτεί πολυδύναμη προσέγγιση, από ομάδα ειδικών απ’ όλους τους τομείς.

Η παρηγορητική φροντίδα δεν έχει στόχο να θεραπεύσει την ασθένεια αλλά να βοηθήσει τον ασθενή και την οικογένειά του, να βελτιώσει την ποιότητα της ζωής του, αντιμετωπίζοντας φυσικές, πρακτικές, συναισθηματικές και πνευματικές ανάγκες που προκύπτουν από την ασθένεια. Η έλλειψη όμως εκπαίδευσης ή η άγνοια των λειτουργών υγείας αφήνει την παράμετρο της σεξουαλικότητας, καλυμμένη με ένα πέπλο σιωπής.

Θέμα ταμπού

Έρευνα αξιολόγησης της σεξουαλικής υγείας ογκολογικών ασθενών κατέδειξε ότι το θέμα είναι ταμπού. Στα 800 ερωτηματολόγια μόνο το 29% έδωσε απαντήσεις. Από αυτό το εξαιρετικά χαμηλά ποσοστό, το 40% είχαν σεξουαλική δυσλειτουργία ενώ το 60% ήταν μεν σεξουαλικά ενεργοί αλλά με κατά 80%  μειωμένη δραστηριότητα.

Τι είναι η σεξουαλική υγεία

Σύμφωνα με τον αναθεωρημένο ορισμό του 2006, σεξουαλική υγεία θεωρείται η συναισθηματική, ψυχική και κοινωνική ευεξία, σε σχέση με τη σεξουαλικότητα του ατόμου. Η σεξουαλικότητα δεν είναι απλά η ικανότητα να έχεις σεξουαλική επαφή. Εκτείνεται σ’ ένα πεδίο που περιλαμβάνει τη σεξουαλική  ταυτότητα, τον ερωτισμό του ατόμου, την ευχαρίστηση του, την εγγύτητα με τον σύντροφό του και την αναπαραγωγική του ικανότητα. Εκφράζεται δε μέσα από συμπεριφορές, σκέψεις, συναισθήματα, πιστεύω, αξίες και σχέσεις.

Άνδρες και γυναίκες μπορεί να εμφανίσουν σεξουαλικά προβλήματα ως αποτέλεσμα της νόσου  ή και της θεραπείας του καρκίνου αλλά και έμμεσα από την ψυχολογική αντίδραση και διάθεση μετά τη διάγνωση του καρκίνου. Οι παρενέργειες από την εγχείρηση, τη χημειοθεραπεία, την ορμονοθεραπεία ή την ακτινοθεραπεία για τον καρκίνο, οι ορμονικές μεταβολές, οι αλλαγές στην εικόνα του εαυτού, η κόπωση που θα μειώσει την ενέργεια του ασθενή συμβάλλουν στη διατάραξη της έως τότε σεξουαλικής ζωής του.

Τα συμπτώματα του καρκίνου συχνά αποτρέπουν τον άνδρα να εμπλακεί σε σεξουαλική δραστηριότητα. Ωστόσο, οι κυριότερες επιπτώσεις στη σεξουαλική ζωή του σχετίζονται κυρίως με την θεραπεία της νόσου.

Ορμονοθεραπεία και χημειοθεραπεία μπορεί να επιφέρουν κόπωση, πόνο, ναυτία, αδυναμία, ανορεξία, εντερικές διαταραχές, τριχόπτωση, διαταραχές του ύπνου ή άλλες παρενέργειες που μειώνουν την διάθεση του άνδρα να εμπλακεί στη σεξουαλική επαφή.

Εάν ο ασθενής πριν την εμφάνιση της νόσου είχε υγιή σεξουαλική ζωή, αυτός είναι ένας καλός προγνωστικός παράγοντας για να επανέλθει η ομαλή σεξουαλική δραστηριότητα μετά τη θεραπεία.

Υπογονιμότητα

Η υπογονιμότητα που μπορεί να εμφανίσει ο αποθεραπευμένος, μπορεί να οφείλεται είτε στον ίδιο τον καρκίνο είτε στις θεραπείες που ακολούθησε.

Έχει παρατηρηθεί ότι ασθενείς με καρκίνο των όρχεων εμφανίζουν 50%  διαταραχές της σπερματογένεσης δύο χρόνια πριν εντοπισθεί ο ορχικός καρκίνος.

Σε ασθενείς με Hodgkin lymphoma διαπιστώθηκε ότι 67 % εμφάνισε είχαν διαταραχές στο σπερμοδιάγραμμα, μειωμένο αριθμό σπερματοζωαρίων  (34 %), μειωμένη κινητικότητα  (68 %) ή μορφολογία (71 %). Μόνο 20 τo 30 % των ασθενών με  Hodgkin lymphoma πληρούσαν τα κριτήρια της διατήρησης σπέρματος.

Ο άνδρας με υπογονιμότητα δεν μπορεί να εκσπερματίσει ή να παράξει υγιές σπέρμα: υπάρχει χαμηλή παραγωγή τεστοστερόνης από τους άρχεις.

Οι επιπτώσεις των θεραπειών στην ανδρική γονιμότητα

Συνήθως, η θεραπεία του καρκίνου και όχι ο πραγματικός καρκίνος, βλάπτει τη γονιμότητα.

Η ολική προστατεκτομή χειρουργικά, είναι πιθανό να οδηγήσει σε στυτική δυσλειτουργία, καθώς πολλές φορές επηρεάζονται τα αγγεία που στηρίζουν τον στυτικό μηχανισμό.

Η σεξουαλική δυσλειτουργία αποτελεί συχνή επιπλοκή για όσους υποβλήθηκαν σε πυελική χειρουργική επέμβαση. Η πλειονότητα των ασθενών θα επανακτήσει στυτική ικανότητα ένα χρόνο μετά την επέμβαση ενώ σύμφωνα με έρευνα, 10% των ασθενών, ένα χρόνο μετά, θα αντιμετωπίζει πρόβλημα στη στυτική λειτουργία.

Στον καρκίνο της ουροδόχου κύστης και στον καρκίνο των όρχεων, οι κυριότερες επιπτώσεις από τη χειρουργική επέμβαση είναι η μείωση της σεξουαλική επιθυμίας, η μειωμένη ικανότητα στύσης αλλά και η παλίνδρομη εκσπερμάτιση.

Ορμονοθεραπεία και ακτινοθεραπεία μπορεί επίσης να οδηγήσουν στην απώλεια στυτικής ικανότητας και αδυναμία εκσπερμάτισης. Τα τελευταία χρόνια, νέες χειρουργικές επεμβάσεις περιορίζουν σε μεγάλο βαθμό τις αρνητικές επιπτώσεις στη σεξουαλική ζωή.

Η ανδρική υπογονιμότητα ή στειρότητα μπορεί να είναι παροδικές ή μόνιμες: επηρεάζονται από τη φαρμακευτική αγωγή και το είδος της  χειρουργικής επέμβασης.

Επιπτώσεις της χημειοθεραπείας

Η ακριβής επίδραση των κυτταροστατικών φάρμακων στο σπερματικό επιθήλιο δεν έχει πλήρως διερευνηθεί, δεδομένου ότι δεν είναι δυνατόν να γίνουν συστηματικές αναλύσεις σπέρματος σε ασθενείς λόγω της ψυχικής τους κατάστασης. Επιπρόσθετα, είναι δύσκολη η  λήψη σπέρματος κατά την παλίνδρομη εκσπερμάτωση μετά από λεμφαδενεκτομή.

Τα κυτταροστατικά που χρησιμοποιούνται στον καρκίνο των όρχεων, φαίνεται να είναι λιγότερο τοξικά σε σύγκριση με όσα χρησιμοποιούνται για είδη καρκίνων όπως τα λεμφώματα.
Η ομάδα των φαρμάκων χημειοθεραπείας, που ανήκουν στους αλκυλιούντες παράγοντες, επηρεάζουν περισσότερο τη γονιμότητα. Αν ο ασθενής λαμβάνει δύο ή περισσότερα φάρμακα αλκυλιούντων παραγόντων, έχει τις υψηλότερες δόσεις χημειοθεραπείας ή ένα συνδυασμό χημειοθεραπείας και πυελικής ακτινοβολίας, διατρέχει το μεγαλύτερο κίνδυνο για στειρότητα. Οι νεότεροι άνδρες, οι οποίοι πρόκειται να υποβληθούν σε εντατική χημειοθεραπεία, είναι σκόπιμο να αποθηκεύσουν σπέρμα στην τράπεζα σπέρματος πριν την έναρξη της θεραπείας.

Ο βαθμός βλάβης του σπερματικού επιθήλιου εξαρτάται από το στάδιο ωρίμανσης του όρχεος. Στην μετεφηβική ηλικία είναι πιο ευαίσθητο. Η επίδραση των χημειοθεραπευτικών φαρμάκων εξαρτάται από το είδος και την δόση. Η σοβαρότητα της βλάβης εξαρτάται από τον αριθμό των αρχέγονα βλαστικών ή στελεχιαίων κυττάρων που θα καταστραφούν. Αν παραμείνουν άθικτα η σπερματογένεση επανέρχεται σε 12 εβδομάδες.  Έμμεσες επιπτώσεις της χημειοθεραπείας, κόπωση ή άλλες παρενέργειες μπορεί και αυτές  να μειώσουν το ενδιαφέρον για σεξ.

Η ορμονοθεραπεία δεν είναι άμεσα τοξική αλλά επηρεάζει  δραματικά τη σεξουαλική δραστηριότητα και την αναπαραγωγική ικανότητα.

Οι νέες στοχευμένες θεραπείες έχουν σχετικά μικρή επίπτωση στην γονιμότητα. Παρόλα αυτά έχει παρατηρηθεί ολιγοσπερμία η οποία εκτιμάται ότι είναι αναστρέψιμη,όπως και η προσωρινή μείωση των επιπέδων τεστοστερόνης μετά τη θεραπεία με crizotinib.

Αντιμετώπιση σεξουαλικών παρενεργειών

Οι επιλογές που έχουν οι άνδρες με προβλήματα στύσης, για να αυξήσουν τη σεξουαλική επιθυμία και δραστηριότητά τους είναι:

Φάρμακα. Βοηθούν να επιτευχθεί και να διατηρηθεί η στύση, όπως η σιλδεναφίλη (Viagra), η ταδαλαφίλη (Cialis), ή βαρδεναφίλη (Levitra)

Εμφυτεύματα πέους.

Ενδοσηραγγώδη χορήγηση αγγειοδραστικών ουσιών.  Παπαβερίνη, φαιντολαμίνη, προσταγλανδίνη Ε1 (ενδοπεϊκές ενέσεις που αυξάνουν τη ροή αίματος στο πέος)

Ο ασθενής ή ο αποθεραπευμένος πρέπει να συζητήσει με τον ογκολόγο του για πιθανούς κινδύνους και παρενέργειες πριν τη χρήση οποιουδήποτε φαρμάκου.

Σεξουαλική δραστηριότητα μετά τη θεραπεία

Ανεξάρτητα από τη μορφή του καρκίνου, υπάρχουν τρόποι διατήρησης ενός ικανοποιητικού βαθμού σεξουαλικής απόλαυσης.

Στομία. Οι ασθενείς με στομία και οι σύντροφοί τους πρέπει να ενημερώνονται για τη φροντίδα της στομίας. Υπάρχουν ειδικά γυναικεία εσώρουχα που καλύπτουν την στομία και επιτρέπουν την σεξουαλική διέγερση.

Λαρυγγεκτομή. Οι ασθενείς πρέπει να ενημερώνονται για τους ήχους και τις οσμές που εξέρχονται από τη στομία. Εάν εφαρμοστεί ένα προστατευτικό στη στομία ή ο ασθενής φορέσει μία αθλητική μπλούζα, ο ήχος της αναπνοής αμβλύνεται και η αίσθηση του αέρα – που εξέρχεται από τη στομία – ελαχιστοποιείται.